ਨਵੇਂ ਰਿਵੀਊ

Grab the widget  IWeb Gator

ਤੁਹਾਡੇ ਧਿਆਨ ਹਿੱਤ

ਇਸ ਬਲੌਗ ਤੇ ਸਮੀਖਿਆ, ਪੜਚੋਲ, ਮੁੱਖ-ਬੰਦ ਆਦਿ 'ਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਵਿਚਾਰ ਲੇਖਕ ਜਾਂ ਰਿਵੀਊਕਾਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ੁਕਰੀਆ!

Wednesday, December 31, 2008

ਚਮਨ ਲਾਲ - ਕਿਤਾਬ ਰਿਲੀਜ਼ ਸਮਾਗਮ

ਕਿਤਾਬ: - ਭਗਤ ਸਿੰਘ : ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ
ਲੇਖਕ: - ਸ਼੍ਰੀ ਚਮਨ ਲਾਲ
ਰਿਲੀਜ਼ ਦਿਨ: - ਜਨਵਰੀ 4, 2008


Dear Friends,

While once again wishing for a peaceful new year, here is a information regarding book release on Bhagat singh.'Bhagat Singh:Vicharvan Inqlabi' in Punjabi by Chaman Lal will be released by Kuldip Nayar eminent writer and journalist on 4th january, Sunday at 11.a.m. at navyug Farm, Farm no.1, near Guru Granth sahib Vidya kender, andheria Mor, mehrauli, Delhi. Gurbachan singh Bhullar, eminent Punjabi writer will speak about the book.This function known as annual 'Dhup di Mehfil' is being organised by Punjabi sahit sabha Delhi and this year it is to remember eminet Punjabi poet prof. Mohan Singh.

Professor Chaman Lal,
ChairpersonCentre of Indian Languages
JNU,New Delhi-110067Mob.-09868774820
http://www.bhagatsinghstudy.blogspot.com/

Saturday, December 27, 2008

ਸੁਖਿੰਦਰ - ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਨਾਲ਼ ਸੰਵਾਦ

ਪੁਸਤਕ ਰੀਵਿਊ: ਪ੍ਰਦੂਸਿ਼ਤ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦ ( ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ)

ਲੇਖਕ: ਸੁਖਿੰਦਰ

ਲੋਕ ਗੀਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ

ਰੀਵਿਊਕਾਰ: ਡਾ. ਗੁਰਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ, ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਡੀਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ,

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ

ਉਤਰਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ

ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਦੂਸਿ਼ਤ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸੰਵਾਦਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਪੁਲਾਂਘ ਉਤਰਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਦੌਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਜਮਾਤੀ ਜੰਗ, ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਨ-ਪੱਛਮੀ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਕਿਊਬਾ ਦੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਡਿਆਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਠੰਢੀ ਜੰਗ ਖਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੁਣ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਅਤੇ ਹਿਟਲਰਾਂ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ। ਇਹ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਧਦੇ ਫੁੱਲਦੇ ਰਹੇ ਹਨ. ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਹਿਟਲਰਉੱਥੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਹੋਣ ਲਈ ਸ਼ਾਸਕ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ, ਮਨ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸੰਗਠਨ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਅਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ. ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ, ਉਤਰਆਧੁਨਿਕ, ਪਰਾ-ਆਧੁਨਿਕ ਮੁਕਤੀ ਦਾਅਵੇ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉੱਥੇ ਅਧੋਗਤੀ ਵੀ ਆਈ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਖੌਟੇ ਬਣੇ ਹਨ, ਨਵੇਂ ਕਿਸਮ ਦਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਆਧਾਰਿਤ ਵੇਸਵਾਗਮਨ ਉੱਭਰਿਆ ਹੈ।

ਉਤਰਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ, ਬਿਨਾ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਧਿਰਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦੇਣ ਦੇ, ਨਿਆਂ, ਜੀਵਨ-ਮੁਕਤੀ ਅਤੇ ਸਵਸਥ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਮੁੱਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁੱਚਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਅਧੋਗਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਵੀ ਨੂੰ ਹਰ ਦਿਸ਼ਾ ਚੋਂਰੌਸ਼ਨੀ ਆਉਂਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ. ਉਤਰਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਵੀ ਲਈ ਕੁੱਲ ਸੰਸਾਰ ਇੱਕ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਹੈ, ਇੱਕ ਪਲੈਨੈੱਟ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਵਿਰਸਾ ਹੈ:

ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ-

ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ

ਮਾਊਂਟ ਐਵਰਿਸਟ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕਦਮ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ

ਤੇਨ ਜ਼ਿੰਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਪੁਲਾੜ ਦੀਆਂ ਬੁਲੰਦੀਆਂ ਛੁਹਣ ਵਾਲੇ

ਯੂਰੀ ਗਗਾਰਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

..........................

ਚੰਨ ਉੱਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਤੁਰਨਾ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੇ

ਨੀਲ ਆਰਮਸਟਰਾਂਗ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਕਿਣਕਾ ਕਿਣਕਾ ਹੋ ਕੇ ਖਿੰਡ ਜਾਣ ਵਾਲੀ

ਕਲਪਨਾ ਚਾਵਲਾ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ

(ਸੁਨਹਿਰੀ ਯਾਦਾਂ”)

ਇਹ ਉਤਰਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਕੇਵਲ ਸੱਚਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਿਰਚਿਹਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸਿ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਿੰਦਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮਅਤੇ ਪੂਰਬਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੰਡ ਨੂੰ ਵੀ ਰੱਦ ਕਰਦੀ ਹੈ :

ਕੰਧਾਂ ਉਹਲੇ ਲੁਕੇ ਹੋਏ ਨੇ ਲੋਕੀਂ

ਆਪਣਾ ਚਿਹਰਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ;

ਇਹੀ ਪੱਛਮ ਦਾ ਸੱਚ ਹੈ

ਇਹੀ ਪੂਰਬ ਦੀ ਵਿੱਥਿਆ

(ਸੱਚ”)

ਭਾਵੇਂ ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮੁਕਤੀ ਲਈ, “ਹਤਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਚ ਵੱਜਣ ਲਈ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਗੋਲੀਬਣਨਾ ਵੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਸਮਝਦੀ ਹੈ, ਤਦ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਵਾਇਤੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਮਾਤੀ ਜੰਗ ਅਤੇ ਦਵੰਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ. ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ ਨਿਆਂ, ਅਤੇ ਨਿਰਹਾਸਿ਼ਅਤ ਸਵਸਥ ਜੀਵਨ ਹਨ. ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪਰਚਮਹੈ। ਦਵੰਦਾਤਮਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਿਰ ਹਾਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਅਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਹਥਿਆਰ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਪਾਵਰ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਈ ਪਾਵਰ, ਹਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਘੋਲ, ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਦਾ ਦੂਜੀ ਉੱਤੇ ਅਗ੍ਰਹਣ, ਆਦਿ ਕੈਟੇਗਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪੁਨਰ-ਚਿੰਤਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਯਵਤੂਸ਼ੈਂਕੋ, ਪਾਸ਼, ਐਲਨ ਗਿਨਸਬਰਗ, ਅਲ ਪਰਡੀ, ਇੱਕੋ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ। ਉਹ ਬੁਝ ਰਹੇ ਚਿਰਾਗਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬੁਝ ਰਹੇ ਚਿਰਾਗ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਹੋਣ, ਰੂਸ ਦੇ ਹੋਣ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਲਾਤੀਨੀ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ।

ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਹ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਪੂਰੇ ਹਥਿਆਰਬੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾ ਰਹੀ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਆਏਗੀ ਵਾਪਸ ਜ਼ਰੂਰ”, ਉਹ ਨਿਰਦਿਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੀ ਜਾਂ ਪਰਾ-ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਰਹੀ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਦਾ ਹੈ :

ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ ਕਵਿਤਾ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਲੰਘ ਗਈ ਹੈ

ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ

ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ

ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਹਾਣ ਦੀ

ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰਨ ਲਈ

(ਕਵਿਤਾ”)

ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੇ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਮੁੱਦਾ ਹੈ। ਪੂੰਜੀ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨਾਤੇ, ਚੇਤਨਤਾ, ਸਮਾਜਕ ਵਿਹਾਰ, ਵਰਤਾਉ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੂੰਜੀ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਕਹਿਣ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਨੈੱਟਵਰਕ ਹੈ। ਜੇ ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨੈੱਟਵਰਕ ਸਵਸਥ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਇਹ ਬੇਲਗਾਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਹੁਣ ਅਭਿਆਸ ਦਾ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਹਨ ਜਾਂ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਹੋੜ ਵਿੱਚ ਦੋਹਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂੰਜੀ ਕੁਝ ਬੇ-ਲਗਾਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਭਾਗ ਨਿਸ਼ਧਾਤਮਕ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵੇਲੇ ਪੂੰਜੀ ਨੇ ਐਕਸਚੇਂਜ ਦਾ ਨੈੱਟਵਰਕ ਹੀ ਉਸਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ :

ਪਤੀ, ਪਤਨੀ ਨੂੰ

ਵੇਸਵਾ ਵਾਂਗ ਵਰਤਦਾ ਹੈ

ਪਿਤਾ ਲਈ ਧੀ

ਮਹਿਜ਼, ਇੱਕ ਬਜ਼ਾਰੂ ਵਸਤ ਹੈ

ਪੁੱਤਰ, ਬੈਂਕ ਬੈਲੈਂਸ ਤੋਂ ਵੱਧ

(ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨ ਜਾਣਾ”)

ਆਈਨਸਟਾਈਨ ਦੇ ਸਾਪੇਖਤਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ ਹੈ, ਇੱਕੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਸਰਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਹੈ, ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਗਿਆਨਵੰਤ ਪੱਖ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਚੇਤਨਤਾ ਦੀ ਅਰਾਜਕਤਾ ਵੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਖਿੰਦਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੋਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਫਿਰ ਵੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾਦੇ ਰਵਾਇਤੀ/ਕਲਾਸਕੀ ਅਰਥ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾਹੈ, ਇੱਕ ਬਿਆਨ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਦਮੀਅਤਵੱਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂ ਪਸ਼ੂਪਣਵੱਲ ?” ਉਹ ਇਹ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਹੋ ਕੇ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਹਾਰ ਜ਼ਾਲਿਮਾਨਾ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਰਗਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ, ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਸਾਮਰਾਜੀ / ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਹਿਟਲਰ, ਸਟਾਲਿਨ, ਮਕਾਰਥੀ ਕਿਧਰੇ ਵੀ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ, “ਆਦਮੀਅਤਦੇ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ।

ਇਸ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਆਖਰੀ ਕਵਿਤਾ ਆਓ, ਫਿਰ ਜੁਗਨੂੰ ਬਣੀਏਵਿੱਚ ਸੁਖਿੰਦਰ ਬੜੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਬਲ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ :

ਆਓ, ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ

ਜੁਗਨੂੰ ਬਣੀਏ-

ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ

ਦੀਵੇ

ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਾਲਾਂ

ਕਵੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੁਗਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਇਕਾਂਗੀ, ਇੱਕ ਪਾਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ, ਜਾਂ ਇੱਕ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਧਿਰਬਾਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ, ਸਗੋਂ ਬਹੁ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਪਲੈਨੇਟਰੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਉਪਗ੍ਰਹੀ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਉਪਗ੍ਰਹੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਹੀ ਸੁਖਿੰਦਰ ਦੀ ਉਤਰਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ ਕਿਧਰੇ ਉਸ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਬਿਰਤੀ ਭਾਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਰੈਟਰਿਕ ਕਵਿਤਾ ਉੱਤੇ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸ ਨੂੰ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਜਲੌਅ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।

ਸੁਖਿੰਦਰ ਨੇ ਉਤਰਆਧੁਨਿਕਤਾਜਾਂ ਪਰਾਆਧੁਨਿਕਤਾਦੇ ਨਿਸ਼ੇਧਾਤਮਕ ਪੱਖ ਉਘਾੜੇ ਹਨ, ਪਰ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਯਕੀਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ:

ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ, ਕਰੋੜਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ

ਖਿੱਤੀਆਂ ਘੁੰਮ ਰਹੀਆਂ

ਇੱਕ ਚੁੰਬਕੀ ਗਰਦਿਸ਼ ਵਿੱਚ

ਬੱਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ

ਉਸ ਤੋਂ ਆਸ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮਨੁੱਖ, ਸੰਚਾਰ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਨੈਨਾਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚਕਾਰ ਨਵੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਘੋਖੇਗੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਮੋਏਗੀ। ਇਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਜਾਣਕਾਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸੁਖਿੰਦਰ ਕੋਲ ਇਹ ਪਿਛੋਕੜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੁਕੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਜਾਂ ਪਰਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਦੇਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ, ਇਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਇਸੇ ਨਾਲ ਮੂਹਰਾ ਦਸਤਾ ਬਣਨ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।



ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ - ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲ਼ਦਾ ਦੀਵਾ

ਪੁਸਤਕ ਰੀਵਿਊ : ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ (ਨਾਵਲ)
ਲੇਖਕ: ਸਿ਼ਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ: ਲਾਹੌਰ ਬੁੱਕ ਸ਼ਾਪ, ਲੁਧਿਆਣਾ
ਰੀਵਿਊਕਾਰ: ਬਲਵਿੰਦਰ ਕੌਰ



ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਦਾ ਨਾਵਲ 'ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ' ਅਜਿਹਾ ਨਾਵਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਦਿਲ ਪਸੀਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ 1947 ਦਾ ਦਰਦ ਹੰਢਾਉਂਣ ਵਾਲਿਆਂ, 1978 ਦੇ ਖ਼ੂਨੀ ਸਾਕੇ ਅਤੇ 1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਇਹ ਇਕ ਫ਼ਿਲਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ! ਇਸ ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਨੇਕੀ ਅਤੇ ਬਦੀ ਦੀ ਜੰਝ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ 1947 ਦੇ ਹੌਲਨਾਕ ਅਤੇ ਦਿਲ-ਕੰਬਾਊ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦਿਲ ਸਹਿਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦਾ ਆਰੰਭ 'ਤ੍ਰਿਵੈਣੀ ਦੇ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ' ਤੋਂ ਸੁਰੂ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਵਿਚ ਦੋ ਹੋਰ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਵਾਕਈ ਬਹੁਤ ਚਮਤਕਾਰੀ ਕਲਮ ਦੀ ਹੀ ਕਰਾਮਾਤ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਨਾਵਲ ਦੀ ਗੋਂਦ ਬੜੀ ਪੀਢੀ ਹੈ, ਜੋ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਤਾਪ ਤੱਕ ਵਰਨਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਬੜੀ ਨਿੱਡਰਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਦਰਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। 1947 ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮ ਅੱਖ ਨੇ ਮੋਹ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਾਂਝੇ ਜਜ਼ਬਾਤਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਗਰਦਾਨਿਆ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਲਈ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾਵਲ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਲੂੰ-ਕੰਡੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਹਿੰਦ-ਪਾਕਿ ਵੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਦਾ ਪੁੱਤ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਬਾਪ ਇਸ ਵੰਡ ਦੀ ਬਲੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਧੀ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚਾਵਾਂ, ਲਾਡਾਂ ਨਾਲ ਪਾਲੀਆਂ ਗਈਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੋਝੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਖ਼ੁਦ ਹੀ, ਖੂਹਾਂ ਵਿਚ ਧੱਕੇ ਦਿੱਤੇ! ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਉੱਜੜ ਗਏ ਸਨ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਇਸੇ ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਸੀਨ ਅਜਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੁਆਨ ਕੁੜੀ ਦੀ ਤਰਾਸਦੀ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈਆਂ ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਅਨੇਕਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਦੋਂ ਸਿਲ-ਵੱਟੇ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਇਸੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵਿੱਤਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀਆਂ ਇਹ ਸਤਰਾਂ ਖ਼ੁਦ-ਬ-ਖ਼ੁਦ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, "ਇਕ ਰੋਈ ਸੀ ਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਤੂੰ ਲਿਖ ਲਿਖ ਮਾਰੇ ਵੈਣ। ਅੱਜ ਲੱਖਾਂ ਧੀਆਂ ਰੋਂਦੀਆਂ, ਤੈਨੂੰ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਕਹਿਣ।"

"ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜੰਮਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮਾਂ" ਅਖਾਣ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਕਿ ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਚੁਣੌਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 1978 ਦੇ ਵਿਸਾਖੀ ਖੂਨੀਂ ਸਾਕੇ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੇ ਉਸ ਦੁਖਾਂਤਕ ਮਾਹੌਲ ਦੀ ਯਾਦ ਮੁੜ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ 1947 ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਰਿਸਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਜਲ੍ਹਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬਾਗ ਦਾ ਸਾਕਾ ਵੀ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚਾ ਪੰਜਾਬ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਝੰਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਨਾਵਲਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਬੜੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਨਿੱਡਰਤਾ ਅਤੇ ਸੱਚਾਈ 'ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਪੜ੍ਹ ਦੇ ਮਨ ਕੀਰਨੇ ਪਾਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਰਾਜਧਾਨੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਕਤਲ ਕਿਵੇਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਆ ਕੇ, ਸੁਖਾਵੇਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਘੋਰ ਦੁੱਖ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਰਮਾ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਗੜੁੱਚ ਅਤੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਮਲਿਆਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਸੰਗਤ ਦੇ ਸਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੂਤੇ, ਬਲਕਿ ਉਥੇ ਤਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵੀ ਲੱਗ ਗਏ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਨਗਰੀ ਵਿਚ ਜੋ ਉਜਾੜਾ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਇੰਜ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਇਕ-ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਲੇਖਕ ਵੱਲੋਂ ਖ਼ੁਦ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ! ਲੇਖਕ ਨੇ ਨਾਵਲ ਦੀ ਵਿਧਾ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਲੀਕੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਸਮੁੱਚੇ ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਦਰਦ ਹੀ ਦਰਦ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ, ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦਾ ਵਰਨਣ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਦੁੱਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਬਿਆਨ ਕਰ ਕੇ, ਸਭ ਦੇ ਜ਼ਖਮਾਂ 'ਤੇ ਮੱਲ੍ਹਮ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਜ, ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਂਝਾਂ, ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤੀਖਣ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੂਪਮਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਦੀ ਬੋਲੀ ਸਾਧਾਰਨ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਸ਼ੈਲੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਬੜੀ ਨਿੱਡਰਤਾ ਨਾਲ ਨਾਵਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਵਲ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਅਤੇ ਰੌਚਕਤਾ ਭਰਨ ਲਈ ਥਾਂ-ਥਾਂ 'ਤੇ ਮੁਹਾਵਰੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਮੁਹਾਵਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਹੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ! 'ਬਾਰ੍ਹੀਂ ਕੋਹੀਂ ਬਲਦਾ ਦੀਵਾ' ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਇਹ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ੁਲਾਮ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਰੌਸ਼ਨ ਭਵਿੱਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਰ ਮਾਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ 'ਕੱਟੀ' ਗਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿੱਥੇ ਅਮਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਈ ਰਾਹ ਦਸੇਰਾ ਵੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਅਜਿਹਾ ਨਾਵਲ ਰਚਣਾ ਕੋਈ ਸੌਖਾ ਕੰਮ ਨਹੀ। ਬਹੁਪੱਖੀ, ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਨਾਵਲਕਾਰ ਸ਼ਿਵਚਰਨ ਜੱਗੀ ਕੁੱਸਾ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਵਿਚਲੇ ਸਭ ਪਾਤਰਾਂ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਭਾਈ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਨੇ ਇਸ ਨਾਵਲ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਕੇ, ਇਕ ਵਾਰ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਕਲਮ ਦੀ ਪੁਖ਼ਤਗੀ ਦਾ ਠੋਸ ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।

Thursday, December 25, 2008

ਮਨਮੋਹਨ - ਨੀਲਕੰਠ









ਕਿਤਾਬ: ਨੀਲ ਕੰਠ
ਲੇਖਕ: ਮਨਮੋਹਨ
ਰੀਵਿਊਕਾਰ: ਡਾ: ਦੇਵਿੰਦਰ ਕੌਰ
ਨੀਲ ਕੰਠ' ਕਾਵਿ-ਰਹੱਸ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ 'ਚ
'ਨੀਲ ਕੰਠ' ਮਨਮੋਹਨ ਦਾ ਸੱਤਵਾਂ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ 'ਅਗਲੇ ਚੌਰਾਹੇ ਤੱਕ' (1982), 'ਮਨ ਮਹੀਅਲ' (1989), 'ਮੇਰੇ ਮੇਂ ਚਾਂਦਨੀ' (1993), 'ਸੁਰ ਸੰਕੇਤ' (1998), 'ਨਮਿੱਤ' (2001), ਅਤੇ 'ਅਥ' (2004) ਆਦਿ ਕਾਵਿ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮਨਮੋਹਨ ਦਾ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ਪਿਛਲੇ 25 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਤੋਰ ਤੁਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਉਸਦੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਸਫ਼ਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਮੋਹਨ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

'ਨੀਲ ਕੰਠ' ਵਿਚਲੇ ਕਾਵਿ-ਰਹੱਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸਿਰਜਤ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਯਾਨਿ ਚਿਹਨਕ ਅਤੇ ਚਿਹਨਿਤ ਦੇ ਅਦਵੈਤੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਆਪਣੇ ਸਾਲਮ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇੱਕ ਚਿਹਨ ਹੈ, ਰੂਪ ਹੈ, ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ, ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਉਸ ਆਦਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਅਨਿੱਖੜ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਸਨ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਗੁਜ਼ਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣੀ ਬਿਰਤੀ ਨੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲੋਂ ਅਰਥ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜ ਲਿਆ ਹੈ, ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਯੋਗ ਸੰਦ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਨਮੋਹਨ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੈ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤੀ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਸਮੁੱਚ ਵਿਚ ਸਿਰਜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਥੇ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਇਕ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ:-

‘‘ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕੋਈ ਰੌਲਾ
ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਰੂਪ, ਆਦਿ-ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ
ਕਵੀ ਕੋਲ ਮੁੜ ਆਏ ਕਵਿਤਾ"

( ਨੀਲ ਕੰਠ, ਪੰਨਾ, 14 )
ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਇਸ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਨਿਹਿਤ ਹੈ। ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਕਵੀ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਅਹਿਸਾਸ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕੋਲ ਲਿਆ ਬਿਠਾਂਦਾ ਹੈ। 'ਚਿੜੀਆ ਘਰ' ਏਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਵਿਤਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਭਾਵੇਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਪਰ ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਦਾਅ-ਪੇਚੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਾਰਨ, ਸ਼ਬਦ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਰਥ ਗਵਾ ਬੈਠਾ ਹੈ।ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਜ਼ਹਿਰ ਨੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾ ਦਿਤਾ ਹੈ। ਕਵੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਰਾਹੀਂ ਸਿਰਜੀ ਦਾਅ-ਪੇਚੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਵਿਅੰਗ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਅਖੀਰ ਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਿਰਛਲ ਹਰਕਤਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਪਲ ਜੋੜ ਕੇ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ:-

‘‘ਨਾਮ ਰੱਟ ਦਿਆਂ ਤੋਤੇ ਵਾਂਗ ਤੇਰਾ
ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦੇ ਕਬੂਤਰ-ਕਬੂਤਰੀ ਪੈਣ ਦਿਸ
ਯਾਦ ਆ ਜਾਣ 'ਕੱਠੇ ਬਿਤਾਏ ਛਿਣ
ਮਨ ਮੇਰਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਵੇ ਗੁਟਰਗੂੰ ਗੁਟਰਗੂੰ

ਦੇਖ ਲੈ
ਆਪੂੰ ਸਿਰਜੇ ਚਿੜੀਆ ਘਰ 'ਚ
ਭੁੱਲਦਿਆਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ
ਕਿੰਨਾ ਆ ਗਿਆ ਮੈਂ, ਤੇਰੇ ਕੋਲ...ਆਪਣੇ ਵੀ"

( ਉਹੀ, ਪੰਨਾ,17 )

ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਕਵੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕਾਵਿਕ ਪਹਿਲੂ ਬਾਰੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਚੇਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵਿਤਾ ਮਹਿਜ਼ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਕਵਿਤਾ ਮਹਿਜ਼ ਸ਼ਬਦਕਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਕਾਵਿ-ਸੰਚਾਰ ਗਵਾਚ ਜਾਏਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਅਸਪਸ਼ਟ ਨਕਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਧੱਬਿਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਣਗੇ।ਕਾਵਿ ਅਨੁਸਾਰ ਕਵਿਤਾ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਧੜਕਣ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਧੜਕਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖ਼ਣ ਲਈ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਇਸ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਕਵੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਭਾਵੁਕ ਮਹੱਤਵ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੈ। ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜੋ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਸੁਪਨਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਦੂਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਬੇਗਾਨੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਅਮਲਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਉਸਨੇ ਅਜੇ ਲਿਖਣੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਸੱਕੇ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਏਸ ਉਚਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਵਿ-ਰਹੱਸ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਵੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ, ਆਪਣੀ ਕਾਵਿ ਸਥਿਤੀ ਦੀ, ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਦੀ, ਚੇਤਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਹਿਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਵਿਤਾ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਤਾਂ ਹੋਏ ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਬਣੇ, ਉਹ ਉਸਨੇ ਲਿਖਣੀ ਹੈ:-
‘‘ਲਿਖਾਂਗਾ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ
ਜੋ ਲਿਖਣੀ ਈ ਅਜੇ ਮੈਂ
ਬਣਨਾ ਜਿਸ ਮੇਰੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ
ਤਾਂ ਕਿ ਲਿਖਦਾ ਰਹਿ ਸੱਕਾਂ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾ"

( ਉਹੀ, ਪੰਨਾ, 19 )

ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਡਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਨਿਰਮਲਤਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਦੇ ਦੀਦਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਜਿਸ ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਏਸ ਸ੍ਵਛਤਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਦਾ ਦੀਦਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਸਵੈ ਸਿਰਜੇ ਡਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਨਿਡਰ ਹੈ, ਝਰਨਾ ਕਿੰਨੀ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਕਿੰਨੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਵਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਇਸ ਸੱਚ ਦੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਡਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਡਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਨਾਵਟੀ ਕੈਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਵਿਚ ਕਾਵਿ-ਰਹੱਸ ਨਿਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਰਹੱਸ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

'ਨੀਲ ਕੰਠ' ਇਸ ਕਾਵਿ-ਪੁਸਤਕ ਦੀ ਮਾਡਲ ਕਵਿਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੇ ਰਹੱਸਮਈ ਅਰਥ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਕਲਿਆਣ ਕਾਰੀ ਅਵਸਥਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸਾਥ ਜਾਂ ਸਹਾਰੇ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੂਪੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚਲੇ ਜ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਂਗ ਪੀ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਨੀਲ ਕੰਠ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਨਵਾਂ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਿਥਿਕਲ ਮੈਟਾਫਰ (ਨੀਲ ਕੰਠ) ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਮਿਥਿਕਲ ਮੈਟਾਫਰ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅਨਿਖੜ ਰਿਸ਼ਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਅਨਿੱਖੜ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਹੀ ਮਹੇਸ਼ ਜਾਂ ਸ਼ਿਵ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਨੀਲ ਕੰਠ ਦੀ ਮਿੱਥ ਦਾ ਅਰਥ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਪਰਿਆਇ ਵਾਚੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਿਵ ਅਤੇ ਪਾਰਵਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਇਆ ਦੇ ਪਰਿਆਇ ਵਾਚੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।ਸਾਗਰ ਮੰਥਨ ਕਿਸੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਜ਼ਹਿਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਖ਼ਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ। ਇਹ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਐਸਾ ਕਾਵਿ-ਰਹੱਸ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪਾਠ ਲਈ ਏਕਾਂਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਵੀ, ਇਕਾਂਤ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਗੁਫ਼ਤਗੂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਹੱਸ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ।ਇਹੀ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੈ, ਹਰ ਛਿਣ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਤੈਹਾਂ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੀ ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਹਰ ਵਾਰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਦੇ ਇਸ ਮੇਲ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ:-
‘‘ਸੁੱਤਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਜੇ ਨਾਗ ਡੰਗਦੈ
ਤਾਂ ਚੱਲ ਓਥੇ ਚੱਲੀਏ
ਜਿਥੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸ਼ਿਵ ਹੈ ਨਾ ਪਾਰਵਤੀ
ਓਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਹਿਰ ਹੁੰਦੈ
ਜੋ ਤੈਨੂੰ ਪੀਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵਾਂਗ
ਫਿਰ ਉਦੈ ਹੋਵੇਗਾ ਤੇਰੇ 'ਚੋਂ ਨੀਲਕੰਠ"

(ਉਹੀ, ਪੰਨਾ, 27 )
ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਮਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਏਸ ਅੰਤਰ ਮਨ ਵਿਚ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ।ਬਾਹਰਲਾ ਦਿਸਦਾ ਵੀ ਇਸ ਅੰਤਰ ਮਨ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਮਨ ਵਿਚ ਹੀ ਡਰ ਦਾ, ਭੈ ਦਾ, ਸੰਦੇਹ ਦਾ,ਸੁਪਨੇ ਦਾ ਬੂਹਾ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਜਾਂ ਬੰਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੁਹੱਬਤ, ਨਫ਼ਰਤ ਸਭ ਕੁਝ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਬੰਦ ਬੂਹਾ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਬੂਹਾ ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਾਸਤਵਿਕਤਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿਚਲੇ ਤਣਾਓ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਹੈ। ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸ ਹੈ ਦੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਤਣਾਓ ਵਿਚਕਾਰ। ਇਹ ਵਿਰੋਧਾਭਾਸੀ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਹਿਫ਼ੂਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਅੰਤਰ ਮਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਮਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਪਛਾਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ:-

‘‘ਸੱਤਾ ਆਦਮੀ ਬੇਫ਼ਿਕਰ
ਮੁਸਤੈਦ ਬਾਹਰ ਬੂਹਾ

ਡਰ ਦਾ ਸੰਗੀ ਰਾਤ ਭਰ ਬੂਹਾ
ਬੰਦ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ
ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦੈ
ਬੰਦੇ ਦੇ ਅੰਦਰ"

( ਉਹੀ, ਪੰਨਾ, 32 )
ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੜੇ ਸਹਿਜ ਨਾਲ ਸਿਰਜਣਾ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਾਂ ਕਾਵਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚਲਾ ਅੰਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤਿਤਲੀ ਦਾ ਹੁਸਨ ਕਿਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਅਤੇ ਕਵੀ ਦੀ ਅੱਖ ਤੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਏਥੇ ਸਾਫ਼ ਜ਼ਾਹਿਰ ਹੈ ਕਿ ਕਵੀ ਦੀ ਅੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਵਿਚ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰਹੱਸ ਛੁਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਜਿਥੇ ਤਿਤਲੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੋਜ ਦੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਓਥੇ ਸ਼ਾਇਰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹੁਸਨ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜੀਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ:-

‘‘ਪਰ ਉੱਡਣ ਜੋ ਮੇਰੇ ਗਿਰਦ
ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ
ਨੀਲੀਆਂ ਭੂਰੀਆਂ ਚਿੱਟੀਆਂ ਪੀਲੀਆਂ 'ਤਿਤਲੀਆਂ'
ਮੇਰੀਆਂ ਸਰਘੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਮਹਿਕਾਂ ਸੰਗ ਝੂਮਦੀਆਂ
ਫੁੱਲਾਂ ਪੱਤੀਆਂ ਡੋਡੀਆਂ ਨਾਲ ਕਰਨ ਅਠਖੇਲੀਆਂ
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਨਾ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ
ਨੱਕੋ ਨੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ
ਨਵ ਜੀਵਨ ਬਖ਼ਸ਼ਦੀਆਂ"

( ਉਹੀ, ਪੰਨਾ, 50 )

ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਕਾਵਿ-ਸਫ਼ਰ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਵੀ ਰੋਲ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕਵਿਤਾ 'ਕਿਰਦਾਰ' ਅਤੇ 'ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ' ਵਿਚ ਕਾਵਿ ਵਾਸਤਵਿਕ ਚਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਪ੍ਰਕਾਰਜ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਥਾਣੀ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਚਿਹਨ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਿਰਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਜਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਸੁਨੇਹਾ ਲੁਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਉਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਟਾ ਚਿਹਨ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੈ:-

‘‘ਕੋਲੇ ਨੇ ਸੋਚ ਲਿਆ ਹੁੰਦੈ ਉਦੋਂ ਹੀ
ਪਿਆ ਹੁੰਦੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਡੂੰਘੀਆਂ ਖਾਣਾ 'ਚ
ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਉੱਡ ਪੁੱਡ ਜਾਣਾ ਧੂਆਂ ਬਣ
ਭਖਣਾ ਉਸ ਦਗ਼ ਦਗ਼
'ਨੇਰੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ"

( ਉਹੀ, ਪੰਨਾ, 67 )
ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਵੀਂ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਸਮਕਾਲੀਨਤਾ ਦਾ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਰੂਰਤ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਸ਼ਾਇਰ ਸਮਕਾਲੀਨਤਾ ਨੂ ਕਾਵਿ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਨਜ਼ਰੀਂਏ ਤੋਂ। ਮਨਮੋਹਨ ਦੀ ਕਵਿਤਾ 'ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ' ਏਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੱਦਾਮ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਨਜ਼ਰੀਂਏ ਤੋਂ ਸਿਰਜ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਕਾਵਿਕ ਨਿਆਂ ਸਿਰਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਥੀਮ ਦੀ ਸਮਕਾਲੀਨਤਾ ਅਤੇ ਕਾਵਿਕ ਨਿਆਂ ਦੀ ਸਦੀਵਤਾ ਰਲ ਕੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਬਣਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ 'ਨੀਲ ਕੰਠ' ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈ ਹੈ।

Wednesday, December 24, 2008

ਪ੍ਰੈੱਸ ਰਿਲੀਜ਼ - ਸਾਹਿਤਕ ਸੂਚਨਾ

Press Release:
Attention:
Canadian Punjabi Writers from Pakistan
Book:‘Canadian Punjabi Literature’ - by Sukhinder
Dear Canadian Punjabi Writers from Pakistan:
I am writing a book:‘Canadian Punjabi Literature’ . In this book, I am writing articles on the 52 Canadian Punjabi writers. These articles will be based on the books published by these Canadian Punjabi writers. This book, I am writing in two languages: Punjabi and English.In this way, I will be publishing two books: One in English and the other in the Punjabi language. So far, I have written articles on the following 20 Canadian Punjabi Writers:

Ravinder Ravi (Poet) (B.C.) ,Gurcharan Rampuri (Poet) (B.C.) ,Jarnail Sekha (Novelist) (B.C.)
Sadhu Binning (Poet) (B.C.) ,Sukhminder Rampuri (Poet) (B.C.) ,Paul Dhillon (Poet) (B.C.)
Gill Moranwali (Poet) (B.C.) ,Major Singh Nagra (Poet) (Ontario) ,Gurdial Kanwal (Poet) (Ontario) Kulwinder Khaira (Poet) (Ontario) ,Bhupinder Dulle (Poet) (Ontario) ,Mohan Gill ((Poet) (B.C.) ,Pushap Deep (Poet) (Ontario) ,Manjit Meet (Poet) (B.C.) ,Mittar Rasha (Poet) (Ontario) ,Tarlochan Singh Gill (Novelist) (Ontario) ,Pritam Singh Dhanjal (Poet) (Ontario)
Harbhajan Singh Mangat (Poet) (B.C.) ,Jasbir Kalrvi (Novelist) (Ontario) ,Jeet Aulakh (Poet) (Ontario)

As a Canadian Punjabi writer from Pakistan, if you have published your books of Poetry, Novel, Short Stories, Prose or Interviews – if you can send me a copy of your latest book published then I can consider your name also among the Canadian Punjabi Writers to be included in my forthcoming book:
‘Canadian Punjabi Literature’.
This book will be launched in Canada on: ‘July 1, 2010’ on the ‘Canada Day’.

With best wishes:
Sukhinder
Editor: SANVAD
Tel. (416) 858-7077
Email: poet_sukhinder@hotmail.com

Tuesday, December 16, 2008

ਪ੍ਰੈੱਸ ਰਿਲੀਜ਼ - ਸਾਹਿਤਕ ਸੂਚਨਾ

ਪ੍ਰੈੱਸ ਰਿਲੀਜ਼: ਸੂਚਨਾ

ਪੁਸਤਕ :ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ

ਲੇਖਕ: ਸੁਖਿੰਦਰ

ਪਿਆਰੇ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਦੋਸਤੋ !

ਮੈਂ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਨਾਮ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਉੱਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਨਾਮਵਰ 52 ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਨੇਡੀਅਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਦੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕਰਾਂਗਾ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ 52 ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਂ ਚੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਲੇਖਕਾਂ ਬਾਰੇ ਨਿਬੰਧ ਲਿਖ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ :


ਰਵਿੰਦਰ ਰਵੀ (ਕਵੀ) (ਬੀ.ਸੀ.),ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ (ਕਵੀ) (ਬੀ.ਸੀ.), ਜਰਨੈਲ ਸੇਖਾ(ਨਾਵਲਕਾਰ)(ਬੀ.ਸੀ.),ਸਾਧੂ ਬਿੰਨਿੰਗ (ਕਵੀ) (ਬੀ.ਸੀ.),ਸੁਖਮਿੰਦਰ ਰਾਮਪੁਰੀ (ਕਵੀ) (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਪਾਲ ਢਿੱਲੋਂ (ਕਵੀ) (ਬੀ.ਸੀ.),ਗਿੱਲ ਮੋਰਾਂਵਾਲੀ (ਕਵੀ) (ਬੀ.ਸੀ.),ਮੇਜਰ ਸਿੰਘਨਾਗਰਾ(ਕਵੀ)(ਓਨਟਾਰੀਓ),ਗੁਰਦਿਆਲ ਕੰਵਲ (ਕਵੀ) (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਕੁਲਵਿੰਦਰ ਖਹਿਰਾ (ਕਵੀ) (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਭੂਪਿੰਦਰ ਦੂਲੇ (ਕਵੀ) (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਮੋਹਨ ਗਿੱਲ (ਕਵੀ) (ਬੀ.ਸੀ.),ਪੁਸ਼ਪ ਦੀਪ (ਕਵੀ) (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਮਨਜੀਤ ਮੀਤ (ਬੀ.ਸੀ.),ਮਿੱਤਰ ਰਾਸ਼ਾ (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ (ਓਨਟਾਰੀਓ),ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਧੰਜਲ (ਓਨਟਾਰੀਓ),

ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਮਾਂਗਟ (ਬੀ.ਸੀ.),ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ (ਓਨਟਾਰੀਓ)


ਤੁਸੀਂ ਕਵਿਤਾ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ, ਨਾਟਕ, ਵਾਰਤਕ, ਰੰਗ-ਮੰਚ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਚਾਹੇ ਕਿਸੀ ਵੀ ਹੋਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਚਨਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵੋ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਕਾਸਿ਼ਤ ਹੋਈ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਪੀ ਭੇਜ ਸਕੋ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਵੇਲ਼ੇ ਤੁਹਾਡੀ ਪੁਸਤਕ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਵੀ ਮੌਕਾ ਮਿਲ਼ ਸਕੇਗਾ।ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬੀਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀਵਿੱਚ ਜੁਲਾਈ 1, 2010ਨੂੰ ਕੈਨੇਡਾ ਡੇਅਉੱਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿੱਚ ਰੀਲੀਜ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ।



ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ

ਸੁਖਿੰਦਰ

ਈਮੇਲ: poet_sukhinder@hotmail.com

ਫੋਨ: (416) 858-7077

Friday, December 12, 2008

ਗਿਆਨੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ - ਊਜਲ ਕੈਹਾ ਚਿਲਕਣਾ










ਪੁਸਤਕ ਰੀਵਿਊ
ਊਜਲ ਕੈਹਾ ਚਿਲਕਣਾ
ਲੇਖਕ: ਗਿਆਨੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ
ਰੀਵਿਊਕਾਰ: ਲਖਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ( ਰਈਆ ਹਵੇਲੀਆਣਾ)
ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਨਿਵਾਸੀ ਗਿਆਨੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਹ ਦੂਜੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ‘ਸਚੇ ਦਾ ਸਚਾ ਢੋਆ’ ਨਾਮੀ ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ, ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਨਾਮਣਾ ਘੱਟ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹ ਹੱਥਲੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਉਜਲ ਕੈਹਾਂ ਚਿਲਕਣਾ’ ਬੇਸ਼ੱਕ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹਨ/ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕੇਵਲ ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ ਹੀ ਨਹੀ ਸਗੋਂ ਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵੀ ਪਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਘੁਮੱਕੜ ਸੁਭਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਗਾਹ ਮਾਰਿਆ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਘੁਮੱਕੜ ਜੀਵਨ ਦੇ ਖੱਟੇ ਮਿੱਠੇ ਅਨੁਭਵ ਹਨ ਓਥੇ ਭਾਰਤ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਦਾ-ਪੇਚ, ਚਾਲਬਾਜ਼ੀਆਂ ਤੇ ਸਾਰਥਕ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਵੀ ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਦੀ ਸੀਮਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੇਵਸੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੱਸ ਚੱਲ ਜਾਣ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਬੇਈਮਾਨੀ ਦਾ ਬੋਲ ਬਾਲਾ ਮਨੁਖੀ ਬਿਰਤੀ ਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਈਮਾਨੀ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਡਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਨਹੀ ਰਚੀ ਹੋਈ ਸਗੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਮਨੁਖਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਲੇਖਕ ਨੇ ‘ਜਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਰਿਸ਼ਵਤ ਦੇਣੀ ਪਈ’ ਤੇ ‘ਬਚਣਾ ਮੇਰੇ ਲੁੱਟੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਤਨਜ਼ਾਨੀਅਨ ਇਮੀਗ੍ਰੇਸ਼ਨ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ’ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਨਾਲ਼ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਜਿਵੇਂ ‘ਹਾਥੀ ਦੇ ਦੰਦ ਖਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਹੋਰ ਤੇ ਵਿਖਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਹੋਰ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਓਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਈ ਅਖੌਤੀ ਧਰਮੀ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਵੀ ਦੋਹਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਭਾਵ ਬਾਹਰੋਂ ਨਿਰਮਲ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੂੜਾ ਕਰਕਟ। ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ‘ਟਰੰਕ ਕਾਲ ਕਿ ਪੈਗ ਕਾਲ?’ ਲੇਖ ਵਿਚ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ਼ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਜ਼ਬਾਨ ਰਸ (ਬੋਲ ਬਾਣੀ) ਦਾ ਆਪਣਾ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਕਈ ਵਾਰ ਬਣਿਆਂ ਬਣਾਇਆ ਕੰਮ ਵੀ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਹਲੀਮੀ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਵਿਗੜੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਵੀ ਸਵਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਰੌਚਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਾਲ਼ੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਨ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਫ਼ਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਪਰ ਲੇਖਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਚ ਸਿਆਸੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਕੌੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵੀ ਲਾਏ ਹਨ ਜੋ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਨਾਲ ਨਾ ਤਾਂ ਮੇਲ਼ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸ਼ੋਭਦੇ ਹਨ। ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗੇ ਤੋ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਅਜਿਹੇ ਕੌੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਨਿਘੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦੇਣਗੇ।
ਬਾਕੀ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹਨ, ਵਿਚਾਰਨ ਤੇ ਸਾਂਭਣ ਯੋਗ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਲੇਖਕ ਵਧਾਈ ਦਾ ਪਾਤਰ ਹੈ।

ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ - ਮੌਜ ਮੇਲਾ










ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ 'ਚ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ - ‘ਮੌਜ ਮੇਲਾ’

ਜਯੋਤੀ ਬਾਵਾ

ਜਦੋਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ‘ਮੌਜ ਮੇਲਾ' ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਡੀਕ 'ਚ ਸਾਂ। ਮਿਲ਼ਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਤੱਕ ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਮੁਕਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਮੈਨੂੰ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਮੇਰੀ ਹੈਸੀਅਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੀ ਹਸਤੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਾਂ। ਪਰ ਕਿਤਾਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹਾਂ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਅਨੁਵਾਦਕ ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਪਕ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਜਿਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਧਿਅਨ 'ਚ ਰੱਖਦਿਆਂ-----ਘੁਮਾਵਦਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਰਲ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ।ਜਿਹੜੀ ਸ਼ੈਲੀ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਹ ਨਿਰਸੰਦੇਹ ਕਾਬਿਲੇ-ਤਾਰੀਫ਼ ਹੈ।

ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜੀਵਨੀ ਹਾਂ-ਮੁਖੀ ਰਵੱਈਏ ਨਾਲ ਲਬਾ-ਲਬ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਸੋਚਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ---ਜੇ ਕੋਈ ਕੰਮ ਚੁਣ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ‘ਮੌਜ ਮੇਲਾ’ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਸੋਚ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਜਾਣ ਨੂੰ ਜੀਅ ਕੀਤਾ । ਜਵਾਨੀ 'ਚ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਵਕੀਲ’ ਬਨਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੀਤੀ, ਡਿਗਰੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕੀਤਾ-----ਪਰ ਬੇ-ਬੁਨਿਆਦੀ ਅਸੂਲਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚੱਲ ਸਕੇ ਤੇ ਅਖੀਰ ਊਸਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ-----ਸ਼ਇਦ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਕਮਤਰੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸੀ ਜਦ ਵੀ ਕੋਈ ਗਲਤ ਨਿਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ-----ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫੈਸਲੇ ਕਰਨੇ----ਇਹ ਸਭ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੇ ਵੱਸ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।


ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਂਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਆਮ ਸੁਨਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਠਰਕੀ ਬੁੱਢਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਹਿ ਲਵੋ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਰਸੀਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਜੇ ਉਹ ਸਭ ਇਸ ਜੀਵਨੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਲੈਣ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਚ’ ਇਹ ਉਸਦੀ ਖ਼ਾਸੀਅਤ ਹੀ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਸਰਰੀਕ ਦਿੱਖ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ ਉਸ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਅਸਲ 'ਚ ਹੈ ਕੀ ? ਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਿੰਝ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਫ਼ਰਕ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਕੇ ਪੜ ਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਰਾਏ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।ਜੇ ਉਹ ‘ਹਵਾਈ’ ਦੇ ਉਸ ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਵਿਚ ਗਿਆ ਜਿਥੇ ਔਰਤਾਂ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉਪਰ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਨੰਗਾ ਰੱਖ ਕੇ ਖਾਣਾ ਸਰਵ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਬੇਟੀ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੰਢਾ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਜੇ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਵਰਤਾਉ ਨੂੰ ਸਹਿਜ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ? ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਦੇ ਅਸਲੀ ਮਾਇਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਾਣ ਲਏ ਸਨ-------ਇਸ ਕਰਕੇ ਔਰਤ ਦੀ ਹਰ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਹੰਢਾ ਲੈਂਦਾ ਸੀ-----ਉਸਦੀ ਨਗਨਤਾ------ਉਸਦੀ ਅਦਾ, ਉਸਦੀ ਮੁਹੱਬਤ -----ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ---ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਭਾਵੇਂ ਬਹੁਤ ਰੌਚਕ ਹੈ ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦੀ ਹੀ ਗਾਥਾ ਹੋਵੇ----ਫੇਰ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਉਹ ਹੀਰੋ ਹੋਇਆ ਜੋ ਕਦੇ ਨਾਕਾਮ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ----ਕੀ ਉਸਨੇ ਜੀਵਨ 'ਚ ਨਾਕਾਮੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੰਢਾਈਆਂ-----ਜਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਅਵੱਸਥਾਵਾਂ ਚੋਂ’ ਉਹ ਨਹੀਂ ਗੁਜ਼ਰਿਆ-----ਹਾਸੇ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਹਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ । ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਮੰਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਵੀ ਲੁਕਾਇਆ ਨਾ ਜਾਵੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਿਆ ਜਾਵੇ ਜੋ ਪਾਠਕ ਮਨ ਨੂੰ ਟੁੰਬਣ ਤੇ ਹੀਰੋ ਨੂੰ ਤਾੜੀਆਂ ਹੀ ਤਾੜੀਆਂ ਮਿਲ਼ਣ। ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਕੋਲੋਂ ਗਲਤੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ-------ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ।

ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਨੇ ਘੁੰਮਣਾ ਤਾਂ ਸਵੈ ਤੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੀਵਨ 'ਚ ਆਏ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਰਿੱਤਰਾਂ 'ਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ । ਪਰਿਵਾਰਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਉਸਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਬਹੁਤ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਰਿੱਤਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਰਦ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਚ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ--------ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਇਸਦਾ ਸੰਖੇਪ 'ਚ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ,ਉਸ ਤੇ ਵੀ ਪਰਦਾ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।ਤਲਾਕ ਦੀ ਨੌਬਤ ਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੋੜ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਰਾਹ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।ਖੁਸ਼ੰਵਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਤਨੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਕਿੰਝ ਲੈਂਦੀ ਸੀ? ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਨੇੜਤਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਸੀ -----ਜਾਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ? ਕੀ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਣਾਉਂਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ? ਕੀ ਕਦੇ ਉਸਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ? ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ 'ਚ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਵਰਨਣ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਨਹੀਂ।

ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਮ-ਵਿਹਾਰ ਬਾਰੇ ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਸੰਕੇਤਿਕ ਭਾਸ਼ਾ 'ਚ ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ। ਖਾਹਮਖਾਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰਚਰਣ ਵਿਚ ਸੀ ਤਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਕੀ ਅਧਾਰ ਸੀ------ਜੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਹਵਾਲਾ ਇਸ ਟਿੱਪਣੀ ਨਾਲ ਬੇਹੱਦ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਣਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ 16ਵਾਂ ਭਾਗ ਹੈ ‘ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਨਾਲ ਭੇੜ' ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਇਹ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸੋਚ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ -----ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮੋਢਿਓਂ ਫੜ ਕੇ ਹਲੂਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਵੱਲ ਵਧਣ ਤੇ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਧਰਮ, ਅਰਦਾਸ,ਰੱਬ ,ਜਯੋਤਿਸ਼,ਪੁਨਰ-ਜਨਮ, ਧਰਮ ਪੁਸਤਕਾਂ ,ਪੂਜ ਸਥਾਨਾਂ, ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ,ਨਵੇਂ ਧਰਮ,ਰਾਜਨੀਤੀਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ,ਰੁੱਖ ਉਗਾਉਂਣ ਬਾਰੇ ਤੇ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਰਹੀ ਲੱਕੜ (ਰੁੱਖਾਂ) ਬਾਰੇ ---ਉਸਦੀ ਸੋਚ ਉੱਚੀ ਤੇ ਸੁੱਚੀ ਹੈ---ਮੇਰੀ ਸੋਚ ਇਥੇ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਹੁਣ ਕਦੇ ਉਹਨਾਂ ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਸਕੇਗਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿਹੜੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਜੀਵਨੀ 'ਚ ਪਏ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।